Recenzja książki Renaty Pasymowskiej pt. Moi przyjaciele z Literkowa. Program do nauki ortografii w klasach I-III
Autorka prezentuje w swojej książce innowacyjne podejście do pracy edukacyjnej ukierunkowanej na zapewnienie uczniom klas początkowych sukcesu w procesie uczenia się ortografii. Istotę tego podejścia trafnie oddaje motto książki: Słucham, przeżywam, odkrywam, tworzę, działam, uczę się, mówię, wychowuję się i patrzę, czyli… z ortografią w teatrze. Wskazuje ono wyraźnie, że mamy do czynienia z koncepcją pracy, w której nauka ortografii jest powiązana z rozwijaniem procesów poznawczych uczniów, z odwoływaniem się do bogatego świata dziecięcej wyobraźni i fantazji, z przypisaniem szczególnego znaczenia uczeniu się przez działanie, odkrywanie i przeżywanie. Sygnalizuje ono również, że uczestnictwo dzieci w różnych formach działań teatralnych, występowanie w roli widza i aktora, tworzy kontekst sprzyjający pomyślnemu rozwojowi uczniów i powodzeniu w nabywaniu umiejętności akademickich.
Struktura książki jest przejrzysta i spójna, poszczególne rozdziały opracowania są ze sobą logicznie powiązane a ich treść jest zgodna z tytułem książki i jej myślą przewodnią. Wstęp zawiera szczegółową analizę czynników, które Autorka uznała za kluczowe z punktu widzenia skuteczności procesu uczenia się ortografii, i które legły u podłoża skonstruowanego przez nią programu do nauki ortografii Moi przyjaciele z Literkowa. Założenia programu zawarła Autorka w I rozdziale. Przedstawia w nim cele, metody i preferowane formy pracy, omawia też sposoby, które mają przyczynić się do realizacji celów. Wszystkie te sposoby znajdują szerokie zastosowanie w części realizacyjnej programu. Treści z zakresu ortografii ułożone są spiralnie, poszerzają się i narastają w kolejnych klasach z zachowaniem zasady stopniowania trudności.
Rozdziały od II do IX zawierają opis szczegółowej metodyki pracy z uczniami w kolejnych klasach. Proces uczenia się ortografii jest powiązany z poznawaniem egzystujących w świecie wyobrażonym postaci – przyjaciół z Literkowa. Postacie te reprezentują ortogramy języka polskiego: „ó” (Próżniak), „u” (Otwartuś), „ż” (Żaruś), „rz” (Porządniś), „h” (Hałasuś), „ch” (Cichuś) oraz „sz” (Wyjątkuś). Pełnią one, jak pisze Autorka, rolę pośrednika w realizacji programu. Dzieci łatwo identyfikują się z tymi postaciami, chętnie poznają i głęboko przeżywają ich rozliczne przygody, poznając przy tym i opanowując reguły ortograficzne. Proces, o którym mowa jest rozciągnięty w czasie aż do klasy III, w której jest jednocześnie włączany w problematykę realizowanych na bieżąco bloków tematycznych. Rozwiązania metodyczne proponowane przez Autorkę pozwalają na konfrontowanie sytuacji i zdarzeń kreowanych w świecie wyobrażonym z realiami codziennego życia, z dziecięcymi doświadczeniami, których źródłem jest świat ludzkich spraw. Odnoszenie się do tych dwóch światów może stanowić, na co wskazują doświadczenia Autorki, ważne źródło wsparcia dla nauczyciela przy rozwiązywaniu problemów natury wychowawczej, których pojawienie się stanowi przecież nieodłączną część szkolnej codzienności. Sprawia ono jednocześnie, że nabywanie umiejętności szkolnych, w tym zdobywanie kompetencji ortograficznych, osadzane jest w kontekście treści bliskich dziecięcym zainteresowaniom i doświadczeniom. Dzięki temu uczenie się ortografii przestaje być nużącym ćwiczeniem, a staje się interesującym zadaniem, zajmującą zabawą, a nawet ciekawą, aktywizującą emocje i wyobraźnię, przygodą intelektualną. Jest to jeden z niewątpliwych walorów proponowanego przez Autorkę programu.
Tok postępowania metodycznego w poszczególnych klasach przyjmuje postać uporządkowanego ciągu, logicznie powiązanych ze sobą, systematycznie podejmowanych i powtarzanych, czynności nauczyciela i uczniów. Jest to niezwykle ważny aspekt programu ze względu na to, że porządek i systematyczność w działaniu są czynnikami, które mają istotne znaczenie dla efektywności uczenia się w ogóle, a ortografii w szczególności. Przyczyniają się bowiem do wytwarzania niezbędnych w procesie opanowywania różnych umiejętności nawyków myślenia i działania. Jednocześnie sprzyjają one rozwojowi uważnego słuchania, kompetencji językowych uczniów oraz refleksyjnego, twórczego i krytycznego myślenia. Gwarantem systematycznej pracy uczniów jest przy tym nie tylko nauczyciel, są nimi również rodzice uczniów. Autorka uznaje bowiem prowadzenie ścisłej współpracy z rodzicami za jeden z warunków skutecznej realizacji programu. Rodzice zapoznają się z istotą programu, uczestnicząc w zajęciach warsztatowych (opis integracyjnych spotkań z rodzicami zawiera rozdział X). Zdobyta w ten sposób wiedza pozwala rodzicom na czuwanie nad pracami domowymi i przygotowaniem dziecka do dyktand i sprawdzianów. W ten sposób rodzice biorą na siebie część odpowiedzialności za efekty procesu uczenia się ich dzieci.
Za kolejny walor programu Moi przyjaciele z Literkowa uznaję mobilizowanie uczniów do wzmożonego wysiłku intelektualnego. Tym, co zachęca uczniów do jej podjęcia intensywnej pracy umysłowej jest osadzanie proponowanych dzieciom zadań w kontekście znaczących dla nich treści oraz nadanie im formy odpowiadającej właściwościom rozwojowym dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Wiele tego typu zadań znajdziemy w rozdziałach zawierających treningi ortograficzne ukierunkowane na utrwalanie słownictwa zgromadzonego w kolejnych klasach. Bliższa analiza zawartych w książce rozwiązań metodycznych upoważniania do postawienia tezy, że ich zastosowanie umożliwia systematyczne, krok po kroku, przekraczanie przez dzieci aktualnego poziomu rozwoju i stopniowe wchodzenie, dzięki interakcji z bardziej kompetentnym dorosłym, a niekiedy także rówieśnikiem, w strefę rozwoju najbliższego.
Niezaprzeczalnym walorem prezentowanego w książce programu jest widoczne w nim przenikanie się pracy edukacyjnej z postępowaniem noszącym znamiona pracy o charakterze terapeutycznym. Wątek terapeutyczny ujawnia się w różnych sytuacjach opisywanych przez Autorkę. Ujawnia się on wtedy, gdy nauczyciel dostrzega i docenia wysiłek włożony przez ucznia w wykonanie zadania. Wysiłek ten jest w niektórych przypadkach ważniejszy od osiągniętego wyniku. Docenienie wytrwałości w działaniu mimo pojawiających się przeszkód, dostrzeżenie nawet najdrobniejszego sukcesu, wzmacnia wiarę ucznia we własne siły, kształtuje poczucie własnej kompetencji i w rezultacie buduje poczucie własnej wartości dziecka. A stąd już blisko do powstawania wewnętrznej motywacji do uczenia się, do podejmowania działania mimo doznawanych trudności. Ujawnia się on również wtedy, gdy uczeń ma możliwość dokonywania oceny przebiegu i efektów własnego działania, do wprowadzania autokorekty do własnego działania oraz wtedy, gdy towarzyszy mu wrażliwy na jego stan emocjonalny, udzielający mu wsparcia nauczyciel. Część realizacyjna programu jest nasycona tego typu wątkami terapeutycznymi.
Należy przy tym dodać, że sam udział w różnych formach działań teatralnych pełni, poza wszystkimi innymi, funkcję terapeutyczną, pozwala bowiem uczniom na wyrażenie aktualnie doznawanych emocji i uczuć, na pozbywanie się negatywnych napięć i na stopniowe nabywanie umiejętności emocjonalnego radzenia sobie w sytuacji ekspozycji społecznej. Taką funkcję pełnią także interaktywne maskotki przedstawiające przyjaciół z Literkowa. Obdarzone są one, jak trafnie zauważa Autorka, mocą sprawczą taką, jaką posiada przytulanka. „Wystarczy ją wziąć w ręce i już świat staje się przyjazny jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki” (s. 6).
Analiza opracowanego przez Autorkę programu dowodzi, że możliwe jest utworzenie w klasie szkolnej środowiska edukacyjnego sprzyjającego pomyślnemu uczeniu się wszystkich uczniów od samego początku ich pobytu w szkole. Środowiska, w którym akceptuje się i respektuje różnorodność dziecięcej populacji i w konsekwencji stwarza się każdemu uczniowi szansę na względnie bezkolizyjny rozwój. Program Moi przyjaciele z Literkowa bez wątpienia umożliwia zaspokajanie potrzeb rozwojowych i edukacyjnych wszystkich uczniów, zarówno tych, którzy opanowują wiadomości i umiejętności szkolne bez żadnych zakłóceń, jak i tych, którzy napotykają różnego rodzaju trudności w procesie uczenia się. Gwarantem wychodzenia naprzeciw indywidualnym potrzebom uczniów jest nauczyciel, który potrafi pełnić w codziennej pracy z uczniami nie tylko rolę dydaktyka i wychowawcy, ale także diagnosty i terapeuty. Obraz takiego właśnie nauczyciela wyłania się z zawartego w książce bogatego opisu rozlicznych sytuacji edukacyjnych.
Podsumowując poczynione dotychczas uwagi na temat struktury i zawartości treściowej recenzowanego opracowania oraz walorów programu prezentowanego przez Autorkę, stwierdzam, że książka Renaty Pasymowskiej jest dziełem bardzo wartościowym, w pełni zasługującym na udostępnienie szerokiemu gronu czytelników. Odbiorcami książki mogą być nauczyciele i rodzice najmłodszych uczniów, studenci pedagogiki wczesnoszkolnej i pracujący z nimi nauczyciele akademiccy, specjaliści w zakresie terapii pedagogicznej oraz wszystkie osoby, którym bliska jest problematyka wspierania pomyślnego rozwoju dzieci w kontekście edukacyjnym.
Małgorzata Kowalik-Olubińska